fbpx

Muziek, geheimschrift?!

Laatst gaf ik les op een basisschool. Een jongetje vroeg hoe muzikanten weten wat ze moeten spelen als ze allemaal van die bolletjes op papier zien. Ik zei: 'het is een soort geheimschrift, wat alleen muzikanten leren en kennen'. En dat klopt eigenlijk wel natuurlijk. Muziek is daarmee een wereldtaal die muzikanten overal ter wereld spreken.

Zoals sommigen van jullie wellicht wel weten, publiceer ik op mijn social media kanalen iedere zondag een muzikale puzzel: een woordzoeker, een kruiswoordraadsel, een cryptogram, of een aantal anagrammen. Maar wisten jullie dat er in muziek zelf soms ook woorden verstopt zitten? Zo wordt muziek écht geheimschrift! Je leest er meer over in dit blog-artikel!

Een muzikaal cryptogram
Een muzikaal cryptogram is een reeks muzieknoten die verwijst naar een tekst in letters. Meestal door een soort logische relatie tussen notennamen en letters.
De meest voorkomende en meest bekende voorbeelden zijn van componisten die hun eigen naam of namen van hun vrienden als thema of motief gebruikten in hun composities.
Zeldzamer is het gebruik van notenschrift om gecodeerde berichten door te geven, om bijvoorbeeld spionage te voorkomen. 

Het ontstaan

Tot aan de Barok kwamen dit soort muzikale geheimen in composities niet of nauwelijks voor. De eerste muzikale cryptogrammen zien we bij Josquin de Prez in zijn Missa Hercules Dux Ferrarie. De tijdgenoten van de Prez; Adriaan Willaert en Constanzo Festa volgden zijn voorbeeld.  

Verdere ontwikkeling

Omdat notennamen alleen betrekking hebben op de letters A t/m G, worstelde men met het probleem hoe de rest van het alfabet versleuteld moest worden. Historisch gezien zijn er twee oplossingen, die we voor het gemak de 'Duitse' en de 'Franse' worden genoemd.

In de Duitse methode werd de Bes uitgeroepen tot B, en de B werd een H.
De meest voorkomende muzikale cryptogram is misschien wel het BACH-motief.
Andere notennamen werden verkregen door te luisteren hoe je de letter uitspreekt. Bijvoorbeeld de noot es werd de letter S.
Componisten die een minder gemakkelijke naam hadden voor dit systeem, lieten de niet-muzikale letters uit hun naam weg. Je ziet dat bijvoorbeeld bij Brahms (Bes, A, B, Es)

De Franse methode ontstond laat in de 19e eeuw en lijkt eigenlijk meer op een normale codering. Deze methode werd ingevoerd door Jules Ecorcheville, redacteur van het. tijdschrift SIM.
De methode houdt in dat de noten A tot en met G voor de noten A tot en met G staan en daarna begint de telling opnieuw. Dus H klinkt als A en I klinkt als B. Omdat 1 noot op deze manier meerdere letters kan symboliseren, is het ontcijferen van deze cryptogrammen wel een grotere opgave!

Wat kun jij hiermee?

Je kunt natuurlijk denken: ja leuk, maar wat moet ik hiermee?
Je moet er helemaal niks mee, maar misschien is het wel leuk om te kijken of er codes zijn verwerkt in stukken die jij speelt?!
Of misschien kun je zelf een solowerkje schrijven voor jouw instrument met daarin een codewoord? Of misschien wel de naam van je (geheime) grote liefde?! 
Hoe ziet jouw naam er eigenlijk uit in muzieknoten?

Ik hoop dat ik met dit artikel jouw creativiteit een beetje heb aangewakkerd! 
Laat je het me weten als je ermee aan de slag bent gegaan? Ik ben erg benieuwd!

Zó kun je studeren met een stemapparaat

Sommige muzikanten hebben zo'n app op hun telefoon. Tot voor kort was ik daar niet zo'n fan van, want die apps waren niet altijd even goed gekalibreerd en gaven daardoor soms een vertekend beeld. Tegenwoordig zijn er toch ook al een aantal heel aardige apps die de functie van een stemapparaat kunnen overnemen.
Maar hoe ga je nou thuis aan de slag met je stemapparaat of je app? Daarover lees je vandaag alles in mijn blog!

Wat je kunt leren van studeren met een stemapparaat?

Je kunt iets leren over de algemene stemming /intonatie van jouw instrument, en je kunt leren wat je moet doen om de algehele stemming te verbeteren, maar ook wat je moet doen om de zuiverheid van 1 of meerdere specifieke noten te verbeteren.

Hoe ga je te werk?

  1. Stem je instrument af op een gangbare stemnoot (voor koperblazers bv een C)
  2. Speel nu een chromatische toonladder in het laagste register van je instrument en maak een voorlopige lijst van afwijkingen
  3. Als je het schema voor dit eerste octaaf hebt ingevuld, ga je terug naar de eerste noot en probeer je de noot te corrigeren aan de hand van je aantekeningen.
  4. Als je de oplossing per noot gevonden hebt, oefen dan om van een andere noot naar de probleemnoot te gaan.  Probeer de probleemnoot dan meteen goed zuiver te krijgen met de aanpassingen die je in stap 4 hebt gevonden.
  5. De volgende stap houdt in dat je de chromatische toonladder opnieuw speelt, maar nu in octaven. Die vergelijk en corrigeer je ook weer met het stemapparaat erbij. Doe de correcties niet met je instrument , dat is niet de bedoeling van deze oefening. 
  6. Zorg dat je deze octaafoefening onderdeel maakt van je studieroutine en ga steeds meer op je eigen oren vertrouwen.

Toch nog even over die apps

Ik schreef al dat ik niet een groot fan van de stem-apps ben. Als je toch graag met een app werkt, of geen budget hebt voor een stemapparaat, kies dan in elk geval voor een app die je chromatisch kunt instellen en waarin je ook de A op een specifiek aantal hertz kunt instellen. Normaal gesproken kiezen we voor 442 hertz. Zorg bovendien dat je met je app in een zeer stille ruimte zit. Een app pikt namelijk vaak ook achtergrondgeluiden op en kan daardoor onnauwkeurig zijn.

Drie tips om jouw ruimte soundproof te maken

Woon jij in een ruimte met veel huisgenoten en buren? Grote kans dat ze het kunnen horen als jij muziek maakt! Het geluid of tikje van een instrument verplaatst zich al snel door muren, plafonds en ramen. Misschien ben jij in de gelukkige omstandigheid dat jouw buren het niet vervelend vinden dat jij musiceert, of misschien heb je goede afspraken met hen kunnen maken over wanneer jij studeert.

Maar mocht jij echt op zoek zijn naar geluidsdemping, dan is dit blogartikel voor jou! We gaan namelijk kijken hoe we jouw ruimte soundproof te maken. En wees gerust, je hoeft lang niet altijd grootschalige aanpassingen te doen.

In dit artikel geef ik je een aantal tips om je ruimte makkelijk soundproof te maken. Vaak kun je met een paar kleine veranderingen al veel resultaten boeken, dus lees snel verder!

Tip 1: Pas je ruimte aan

Natuurlijk zorg je ervoor dat je de beste ruimte kiest om te musiceren. En daarmee bedoel ik dat je een ruimte kiest waarin je zo weinig mogelijk direct contact hebt met buren naast, boven of onder je. Als je de luxe hebt, zorg dan dat je oefenruimte niet grenst aan andere woningen. Hoe meer muren tussen je buren en je instrument, hoe beter. Het beste is natuurlijk om in een vrijstaande ruimte te repeteren, bijvoorbeeld een tuinhuis of schuur.

Tip 2: Gaten en kieren dichten

Als je geluid wilt dempen in jouw studeerkamer is het handig om te weten dat geluid zich verplaatst via trillingen in de lucht. Zolang de lucht in jouw kamer niet makkelijk in contact kan komen met lucht buiten je kamer, wordt geluid gedempt.

Als je er op gaat letten dan zit je ruimte waarschijnlijk vol met gaten en kieren. Denk bijvoorbeeld aan de randen rondom ramen en deuren. Misschien zitten er zelfs gaten voor verwarmingsbuizen of een airconditioner in je kamer.

Geluid kan zich makkelijk door deze gaten verplaatsen. Ook al doe je de deur of het raam dicht, er zijn altijd kiertjes waar geluid zijn weg door vindt. Bij buizen geldt hetzelfde.

Door tochtstrips te plaatsen rondom de deuren en ramen in jouw ruimte maak je het een stuk moeilijker voor het geluid om naar buiten te ontsnappen. In andere kieren en gaten van buizen zou je purschuim kunnen spuiten. Ook kun je een geluidsisolerende voering om je buizen doen. Zorg er ook voor dat er (bij voorkeur zware) gordijnen voor je ramen en deuren hangen. Zware gordijnen vormen een hele goede geluidsdemping.

Wat ook kan helpen is om zware gordijnen of doeken voor je ramen en deuren te hangen. Zware gordijnen zijn een prima geluidsdemper!

Tip 3: Verminder reflecties

Geluid kan makkelijk reflecteren (terugkaatsen) tegen harde oppervlaktes. Denk bijvoorbeeld aan betonnen muren, metalen tafelbladen, glas en harde houten vloeren. Als je kamer dit soort muren, meubels, vloer of plafond bevat blijft geluid continu rond stuiteren in de ruimte. De kamer gaat galmen.

Je wilt dat het geluid in je kamer zo snel mogelijk wordt gedempt voordat het reflecteert. Dit doe je door materialen in je kamer te plaatsen die de energie van het geluid kunnen opnemen.

Denk bijvoorbeeld aan een dik vloerkleed. De muren kun je (net zoals de ramen) voorzien van dikke gordijnen. Oh ja, enne, ga niet aan de slag met eierdozen, want die geven lang niet zo'n groot effect! (En ik weet niet wat jij ervan vindt, maar ik vind eierdozen aan de muur ook nog eens oerlelijk!)


Het beste blijft echt goede afspraken te maken met je buren, maar met deze tips gaat het je vast lukken om de overlast te beperken! Je kunt natuurlijk ook een silent brass systeem gebruiken voor je koperblaasinstrument. 


Lipbinders: wat en hoe

Veel koperblazers vinden het oefenen van de o zo belangrijke lipbindingen ongelooflijk lastig. Ik kreeg er veel vragen over, en daarom heb ik besloten er het één en ander over 'op papier' te zetten.

De lipbinding 
is een door geluid aan elkaar verbonden tonenreeks, zonder tussenaanzet, die wordt uitgevoerd zonder gebruik te maken van de ventielen.Voor het maken van een lipbinding is de positie van de achterkant van de tong van groot belang. Deze kan immers de snelheid van de lucht beïnvloeden.

Om te ervaren wat de verschillende tongposities zijn, kan je intervallen fluiten. Hierbij kun je duidelijk het op en neergaan van de achterkant van de tong voelen.

  • De meest gebruikte methode is de zgn. vocale methode.Deze methode gaat uit van het uitspreken van klinkers,
  1. de O voor het lage register,
  2. de A of U voor het middenregister, 
  3. de I voor het hoge register en
  4. de CHI voor het extreem hoge register.

De verschillende tongposities werken alleen als er sprake is van een goede gecontroleerde ademsteun.

  • De tongpositie moet altijd gezien worden als een versterkende factor van de ademstroom. Bij het niet goed functioneren van de ademstroom tijdens lipbindingen kan de neiging ontstaan om het mondstuk hard tegen de lippen te duwen. Dit moet je zien te voorkomen. Het is goed om lipbindingen te combineren met brede (portato) aanzetten. Hierdoor blijft het "luchtcontactgevoel" goed intact en zal de neiging om hard te drukken of de keel aan te spannen afnemen.
  • Het embouchure moet tijdens het uitvoeren van een lipbinding relatief ontspannen aanvoelen. De mondhoeken moeten in principe niet bewegen. Als dat al gebeurt, dan moet het een inwaartse beweging zijn.  Elke noot moet op zichzelf staan en goed gevuld worden met lucht. Bij het spelen van een lipbinding moet de voorgaande toon altijd centraal staan. Deze is de basis voor de volgende toon die je gaat spelen.

  • Het is verstandig om bij het studeren van lipbindingen binnen de natuurtonenreeks veel aandacht te besteden aan de laagste kwint en kwart-intervallen. Deze zijn immers vanwege hun grote afstand het zwaarst uit te voeren. Bovendien draagt het bij aan een meer ontspannen embouchure over het hele bereik. Speel de diverse lipbindingen tijdens de studie nooit te hard. Het geluid moet regelmatig en constant zijn over het hele bereik, tenzij anders voorgeschreven. Het goed leren uitvoeren van de lipbindingen en liptrillers (een snelle lipbinding over een kleine of grote secunde) vereist veel geduld en de wil om hard en lang te werken, maar als het eenmaal tot de mogelijkheden behoort, dan is er een grote stap gemaakt en dat is natuurlijk het zo goed mogelijk leren beheersen van het instrument, de trompet.

Tot slot hier nog een foto van mijn favoriete lip-binders:

Wil jij nou aan de slag met lip-binders en wil je daarbij wel wat professionele coaching? Boek dan snel een sessie via deze link!


Muziek leren maken op latere leeftijd

Een muziekinstrument leren spelen is een geweldige ervaring. Vaak hoor je dat, als je echt goed wilt leren spelen, je op jonge leeftijd moet beginnen. Maar betekent dit dat je op latere leeftijd niet meer moet beginnen aan het leren bespelen van een muziekinstrument?

Is het als volwassene op middelbare leeftijd, of zelfs als senior, nog mogelijk om goed te leren spelen op een muziekinstrument? Of is het beter om een andere hobby te kiezen?

Beginnen met muziekles op latere leeftijd

Natuurlijk is het zo dat je gemakkelijker leert op jong leeftijd. De lesstof blijft sneller hangen. Als je ouder wordt krijg je meer moeite met het onthouden van dingen. Het kortetermijngeheugen wordt trager waardoor je meer tijd nodig hebt voor iets nieuws een plekje heeft gekregen in je hersenen.

Heb je vroeger, als kind, al een instrument bespeeld hebt kan dit helpen. Het bespelen van een instrument maakt bepaalde verbindingen in de hersenen aan. Deze verbindingen blijven bestaan, ook al is het al jaren geleden dat het instrument voor het laatst is aangeraakt.

Je kunt dus zeker op latere leeftijd beginnen met het leren bespelen van een instrument. Het gaat tenslotte vooral om het plezier dat musiceren geeft. Een muzikale carrière is maar voor heel weinig mensen weggelegd. Ook als ze op jonge leeftijd begonnen zijn met muziek maken.

Muziek maken op latere leeftijd

Misschien heb je besloten om te beginnen met muziek maken doordat anderen in je omgeving dit ook doen. Wellicht is er een leuke muziekgroep bij jou in de buurt waar je deel van uit wilt maken. Samen muziek maken is het leukste dat er is. En er zijn verschillende instrumenten waar je al snel een leuk melodietje op kunt spelen.

De meeste muziekinstrumenten zijn geschikt om mee te beginnen op latere leeftijd. Zolang je maar gemotiveerd bent en, zeker in het begin, een half uur per dag kunt en wilt oefenen. Het is belangrijk om in het begin de technische vaardigheden onder de knie te krijgen.

Kies vooral een instrument dat bij je past. Zeker op latere leeftijd kunnen fysieke factoren een rol gaan spelen. De fijne motoriek kan achteruit gaan, de gewrichten kunnen tegenwerken en de longinhoud kan verminderd zijn.

Waar moet ik op letten bij de instrument keus?

Heb je last van je spieren of gewrichten dan is een zwaar, of zwaar te bedienen, instrument niet aan te raden. Net als een blaasinstrument bij onvoldoende longinhoud. Al kan het bespelen van een blaasinstrument wel positieve effecten geven op de longinhoud, zolang de juiste ademtechniek gebruikt wordt.

De fijne motoriek zal misschien ook niet zo soepel meer zijn als vroeger. De ‘snelle loopjes’ zijn dan wat moeilijker maar de meeste muziek blijft gewoon speelbaar tot op hoge leeftijd. Er zijn genoeg voorbeelden van wereldberoemde muzikanten die tot op zeer hoge leeftijd professioneel actief waren.

Welk instrument is het meest geschikt?

Onder de koperblaasinstrumenten zijn vooral de grotere instrumenten zoals euphonium, trombone en bastuba erg populair omdat de benodigde lip-spanning daarvoor lager is dan bv bij de trompet of de hoorn.

Goed muziek leren spelen op latere leeftijd

Het spreekt natuurlijk voor zich dat je muziekles nodig hebt als je goed op je instrument wilt leren spelen. Maar als je al wat ouder bent kan het zijn dat je niet meer zo gemakkelijk de straat op kunt. Je ziet het misschien niet meer zitten om elke week naar de muziekles toe te gaan.  Je kunt natuurlijk ook kiezen voor om de week een les, en je kunt ook een deel van je lessen online volgen.
Bij muziekverenigingen krijg je vaak een instrument in bruikleen en kun je muziekles volgen tegen een gereduceerd tarief, dus wat houd je nog tegen?

Haal de harmonie in de klas

Iedere muzikant en muziekliefhebber zal het met me eens zijn als ik zeg dat het belangrijk is dat kinderen op school muziekles krijgen, en op die manier ook in contact komen met onze zo geliefde blaasmuziek.
En hoewel er mede door onze koningin aardig wat subsidie beschikbaar is voor muziek in de klas, is er bij muziekverenigingen nog veel onduidelijkheid. Ik hoor van verenigingsbestuurders wisselende berichten: voor de 1 is het een grote drempel om überhaupt een school binnen te komen. Anderen komen wel binnen maar de lessen leveren weinig tot geen nieuwe aanwas op. En weer anderen vertellen niets anders dan succesverhalen.. 
Nou wil ik zeker niet zeggen dat ik weet hoe het moet hoor, maar vandaag in mijn blog wel wat bespiegelingen over blaasmuziek op school.

Binnenkomen

De school binnenkomen, daar heb je soms wat geluk bij nodig, zoals bijvoorbeeld een leerkracht die connecties heeft met jouw vereniging. Maar ook als je dat niet hebt liggen er mogelijkheden hoor! Scholen krijgen als het ware een zak geld waarmee ze aan alle door de overheid gestelde competentiedoelen moeten voldoen. Muziekonderwijs is er daar eentje van. Lang niet alle scholen hebben vakdocenten in huis, niet alle leerkrachten hebben een specialisatie muziek gedaan, dus vaak zijn ze al blij als er een stuk van hun muzieklessen door externen kan worden ingevuld.

Lesinhoud

Zorg wel dat je een goed lesprogramma opstelt! Ga je een workshop verzorgen of kies je voor een lessenserie? Zorg dat je een gedegen plan hebt voor je naar de school toe stapt. Stel dit plan op samen met een docent of dirigent, en zorg ook dat je lessen of workshop worden verzorgd door een muziekprofessional en neem die persoon ook mee als je naar een school toe gaat om afspraken te maken. Zo weet je zeker dat de school de juiste informatie krijgt over het lesprogramma.
Zelf heb ik goede ervaringen met lessenseries waarin kinderen kennis maken met de verschillende instrumentgroepen van het orkest en tegelijkertijd zelf actief aan de slag gaan met musiceren. Uiteindelijk wordt dan toegewerkt naar een eindconcert samen met het (opleiding)orkest en kunnen de schoolkinderen mee spelen/zingen in een écht concert!!
Maar er zijn natuurlijk meer varianten mogelijk: denk eens aan een slagwerkworkshop die wordt afgesloten met een concert op school. Of een blazersklas die een aantal weken achter elkaar onder schooltijd repeteert en uiteindelijk tijdens een concert van de vereniging acte de présence geeft.

Eén aanspreekpunt

Houd de lijntjes tussen school en de vereniging kort: zorg dat voor alle partijen helder is wie het aanspreekpunt is. De docent? Of misschien een coördinator vanuit de vereniging? Vraag ook op school naar 1 aanspreekpunt. Zo houd je de lijntjes kort en blijft alles voor iedereen zo duidelijk mogelijk.

Sparren?

Zoals je misschien weet heb ik aardig wat ervaring met muzieklessen en -workshops in school. Wil je graag eens sparren over hoe jij dat met jouw vereniging kunt aanpakken? Dat is altijd mogelijk, bv via een video-call... Neem contact met me op voor meer informatie hierover!

Moetjes

De afgelopen weken waren er veel 'verplichte' muzikale nummers. En dan heb ik het niet over verplichte concourswerken, maar over dagen waarop muziekverenigingen traditioneel altijd acte de présence geven zoals Koningsdag, Dodenherdenking en Bevrijdingsdag. Meer dan eens kreeg ik de vraag of zulke dagen voor mij als dirigent nou wel zo interessant zijn. Vandaag wil ik daar mijn blog aan wijden.

Laat ik beginnen met te zeggen dat muziek mijn passie is. Als er ergens muziek te maken of te dirigeren valt, dan wil ik dat graag en goed doen. Ook als dat voor de zoveelste het Wilhelmus is. Want juist dat Wilhelmus moet iedere keer weer netjes klinken. Het is ons volkslied! 
Dat geldt ook voor bijvoorbeeld de koraalmuziek die bij de dodenherdenking wordt gespeeld. Ja, die heb ik al vaker gedirigeerd, maar dat maakt het niet minder interessant! Een orkest mooi en verzorgd laten klinken is op ieder moment belangrijk en een mooie en waardevolle uitdaging. 

Daar komt nog eens bij dat ik het als een eer voel om het volkslied te mogen dirigeren én herdenkingen muzikaal te omlijsten met stemmige muziek. Op die manier geef je met jouw muziek ook steun en warmte aan de samenleving. En dat is weer een stukje goodwill dat je kweekt voor andere concerten waarvoor je wellicht subsidie of sponsoring bij elkaar wilt sprokkelen.

Dus ik voel de 'moetjes'. meer als een eer en wil het dan ook graag goed doen. En ik denk dat je met de 'moetjes' een boel goodwill kweekt in de gemeenschap die je later goed van pas kan komen: meer sponsoring, maar wellicht ook meer publiek voor je concerten, misschien zelfs meer leden.
Ieder openbaar optreden geef je als orkest/dirigent een visitekaartje af!

Signaal Taptoe en Last Post

Oorspronkelijk was het een signaal dat werd geslagen op de trom of geblazen op de pijperfluit, trompet of hoorn. Dit signaal, ook wel Retraite (terugtocht) genoemd, vindt zijn oorsprong rond het jaar 1600. Het spelen van signalen stond gelijk met het doorgeven van een bevel. Het Taptoe-signaal was voor de soldaten ook het bevel om zich naar de nachtverblijven te begeven, want de ‘tap’ ging ‘toe’.



Wanneer wordt het Taptoe-signaal gespeeld?

Het Taptoe-signaal wordt door militaire musici altijd live gespeeld. Het is de onmiskenbare begeleider van herdenkingen en begrafenissen met militaire eer. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei adviseert daarom om ook bij herdenkingen op 4 mei altijd het Taptoe-signaal te spelen.

Wat is het verschil met de Last Post?

De Last Post is de Britse evenknie van de Taptoe. In de zeventiende eeuw namen Engelse soldaten dit signaal vanuit Nederland mee naar huis. Geleidelijk nam de Last Post zijn huidige vorm aan. Deze Britse variant werd dus gecomponeerd op basis van het Nederlandse Taptoe-signaal. Veel Nederlandse militairen die in de Prinses Irene Brigade vochten of hun opleiding in Engeland volgden, koesteren groot respect voor de Last Post.



Kennen ze de Last Post wereldwijd?

De Last Post is volgens het Nationaal Comité 4 en 5 geen algemeen internationaal signaal. Het is voornamelijk verbonden aan de Britse traditie van herdenken. Amerikanen spelen The Taps en de Fransen Au Morts. De Last Post is in Nederland wel bekend door overlevering van de Britse geallieerden. De Nederlandse militairen pleiten er echter voor bij officiële ceremonies het Nederlandse Taptoe-signaal te gebruiken vanwege de lange traditie.

Muziek lezen kan leiden tot oogproblemen!

Muziek lezen kan leiden tot oogproblemen!
Dat je door het intensief bespelen van een instrument last kunt krijgen van diverse spiergroepen is al tijdenlang bekend. En ook gehoorproblemen bij musici waren al bekend bij vele musici.
Maar door intensief muziek lezen kunnen ook oogproblemen ontstaan.
In Maastricht is in de Universiteitskliniek voor oogheelkunde een onderzoek gedaan naar visuele klachten en oogproblemen onder orkestleden.
Er werd ontdekt dat veel vooral oudere musici, gemiddeld de helft van de ondervraagden, onscherp zien en last hebben van vermoeide, brandende, droge of jeukende ogen.

De specialisten van de universiteitskliniek schreven deze problemen vooral toe aan ontoereikende verlichting tijdens concerten en de inspanning die nodig is om het kijken naar de dirigent af te wisselen met het lezen van het vaak kleine notenschrift.

En als je nu denkt: ach dat zijn beroepsmusici, die doen niks anders dan spelen…’
De kliniek heeft ook amateurmuzikanten ondervraagd en die spraken over dezelfde moeilijkheden.
Hoe je dit soort problemen kunt voorkomen?  
Regelmatig je ogen laten checken bij een oogarts. Daarnaast is het belangrijk dat er aandacht is voor verlichting tijdens repetities en concerten.
Voor mensen die vanaf een tablet spelen is het belangrijk om goed advies in te winnen over de afstand waarop deze tablet van je af moet staan.



10 STUDIETIPS!